Wanneer ben je terecht een zzp'er en wanneer zou je eigenlijk werknemer moeten zijn? De overheid heeft meermaals geprobeerd dit te reguleren. Het gevolg: veel onduidelijkheid over de regels en een stop op controles door de Belastingdienst. In 2023 heeft de Hoge Raad in het Deliveroo-arrest een duidelijker toetsingskader gegeven. En vanaf 1 januari 2025 gaat de Belastingdienst de regels weer handhaven.
Beoordeling arbeidsrelatie
Voor werkgevers en werknemers en voor opdrachtgevers en zzp’ers zitten er verschillende prijskaartjes en rechten en plichten aan de arbeidsrelatie.
Zzp’ers werken voor eigen rekening en risico voor verschillende opdrachtgevers. Ze hebben weinig arbeidsbescherming en sociale zekerheid, maar wel fiscale voordelen en kunnen onderhandelen over hun tarief.
Werknemers zijn daarentegen verplicht verzekerd voor arbeidsongeschiktheid en werkloosheid. Ze vallen vaak onder een cao en in veel gevallen doen ze ook verplicht mee met pensioenopbouw. Werknemers hebben bovendien ontslagbescherming en betalen voor de werknemersverzekeringen tegen werkloosheid en arbeidsongeschiktheid.
Juist vanwege die verschillen is het niet toegestaan om zomaar af te spreken wat partijen het beste uitkomst. Iemand inhuren als zelfstandige die eigenlijk werknemer zou moeten zijn, zorgt er immers voor dat een werkgever geen premies voor sociale zekerheid hoeft te betalen. Schijnzelfstandigheid noemen we dat, en dat mag niet. De wet stelt grenzen, met de bedoeling de zwakkere partij te beschermen. Maar ook om er voor te zorgen dat ons sociale zekerheidsstelsel overeind blijft.
Wanneer moet iemand dan wél werknemer zijn? Het Burgerlijk Wetboek bepaalt dat voor een arbeidsovereenkomst sprake moet zijn van drie elementen: arbeid, loon en gezag. Wettelijke bepalingen van werknemersverzekeringen en loonbelasting volgen ongeveer dezelfde lijn. In de praktijk is het echter niet zo eenvoudig om aan te geven wanneer aan deze elementen - en dan vooral het gezagscriterium - is voldaan.
Duidelijkheid voor werkenden: VAR
Zowel opdrachtgevers als zzp’ers hebben dus altijd behoefte gehad aan meer duidelijkheid vooraf. Van 2005 tot mei 2016 bestond daarom de Verklaring Arbeidsrelatie (VAR). Op basis van een standaardvragenlijst beoordeelde de Belastingdienst of je ondernemer was. Zo ja, dan had je opdrachtgever zekerheid: er zouden geen navorderingen bij hem worden opgelegd. In de praktijk bleek de VAR echter misbruik niet te kunnen voorkomen. Het probleem van schijnopdrachtgevers en schijnzelfstandigen bleef voortduren.
Duidelijkheid voor werkenden: Wet DBA
De Wet Deregulering Beoordeling Arbeidsrelaties (DBA) schafte de VAR in 2016 af. In plaats daarvan kwamen er door de Belastingdienst goedgekeurde modelovereenkomsten. Werk je volgens een modelovereenkomst? Dan heb je de zekerheid dat er geen premies voor werknemersverzekeringen verschuldigd zijn.
Al snel bleek de Wet DBA niet dé oplossing te bieden. De onduidelijkheid die erop volgde zorgde ervoor dat de Belastingdienst jarenlang nauwelijks heeft gehandhaafd op schijnzelfstandigheid. Vanaf 1 januari 2025 komt daar een einde aan.
In de tussentijd is op 11 januari 2021 een pilot Webmodule Beoordeling Arbeidsrelatie begonnen. Door het (anoniem) invullen van de vragenlijst kunnen opdrachtgevers helder krijgen of ze een zelfstandige in mogen huren voor een klus of dat er een arbeidscontract nodig is. Het uitgangspunt van de tool is de huidige wetgeving, jurisprudentie en gesprekken met experts. De tool bestaat nog steeds, maar geeft alleen een indicatie, geen zekerheid.
Modelovereenkomsten
Wie de modelovereenkomsten van de Belastingdienst gebruikt, heeft zekerheid over de arbeidsrelatie die je hebt met een opdrachtgever. Het gaat om een contract tussen zzp'er en opdrachtgever. Die moet dan wel de werkelijke situatie beschrijven. Het een op papier schrijven en iets anders doen mag niet.
Een eigen versie maken mag ook. Die kunnen opdrachtgever en/of zzp'er ter goedkeuring voorleggen aan de Belastingdienst. Daar kan wel de nodige tijd overheen gaan. Om het beide partijen gemakkelijk te maken, heeft de Belastingdienst voor verschillende sectoren modelovereenkomsten beschikbaar gesteld.
Is een overeenkomst verplicht?
Nee, zo’n contract is niet verplicht. Bedenk daarom als zelfstandige, eventueel in samenspraak met de opdrachtgever, of een overeenkomst nodig is en zo ja, of je gebruikt kunt maken van een modelovereenkomst. Wanneer je werk uitvoert waarbij geen twijfel bestaat over je positie, dan is het overeenkomen van een contract onnodig. Denk aan timmerwerk aan huis bij particulieren of aan het eenmalig schrijven van een tijdschriftartikel naar eigen idee en vanaf je eigen werkplek. Omdat de arbeidsrelatie kan verschillen per opdrachtgever, kan het nodig zijn om voor jezelf bij elke opdrachtgever na te gaan of een contract nodig is.
Een overeenkomst is handig als je twijfel over de arbeidsrelatie weg wilt nemen. Bij het gebruik van een modelovereenkomst én het naleven daarvan bestaat de zekerheid dat er geen sprake is van een werknemersrelatie en dat de opdrachtgever geen loonheffing hoeft te betalen.
Ook andere, eigen contracten kunnen nog gewoon worden gebruikt, maar daarbij bestaat die zekerheid niet. Wel kunnen eigen contracten ter controle vooraf worden voorgelegd aan de fiscus.
Hoe stel je een geschikte overeenkomst op?
Het is niet nodig om zelf een geheel nieuw contract op te stellen. Op de website van de Belastingdienst staan verschillende modelovereenkomsten. Hierbij gaat het niet alleen om algemene modelovereenkomsten voor verschillende soorten arbeidsrelaties. Ook contracten die specifiek voor een bepaald beroep of branche zijn opgesteld, vind je hier. Vakorganisaties zijn vaak betrokken geweest bij het maken hiervan; daardoor zijn deze contracten vaak beter van toepassing op de situatie van zelfstandigen in die branche dan de algemene overeenkomsten.
In de contracten op de Belastingdienstwebsite zijn bepaalde artikelen geel gemarkeerd. Deze zijn essentiële voorwaarden die niet gewijzigd dienen te worden. Deze artikelen maken duidelijk dat er geen sprake is van een werknemer-werkgeverrelatie. De rest van het contract kun je aanpassen op je eigen situatie, mits dat niet botst met de gemarkeerde voorwaarden. Het is dan niet nodig de gewijzigde overeenkomst te laten beoordelen door de Belastingdienst.
Wat als jij en je opdrachtgever de modelovereenkomst niet naleven?
Als achteraf blijkt dat het contract niet is nageleefd, is er dus sprake van werkgeversgezag. De Belastingdienst kan dan de opdrachtgever/werkgever een naheffing opleggen voor de loonheffingen. Deze is deels te verhalen op jou, maar kan worden verrekend door de Belastingdienst bij je aangifte inkomstenbelasting. Als het bedrag aan loonbelasting even hoog is als de inkomstenbelasting die je als zelfstandige zou betalen, verandert er dus niets. Als er een verschil zit tussen de twee bedragen, dien je het resterende bedrag te betalen/terug te krijgen. In ieder geval ben je verzekerd voor uitkeringen als de WW en de WIA.
Als de gewijzigde arbeidsrelatie tot gevolg heeft dat je geen ondernemer meer bent voor de inkomstenbelasting (zoals wanneer je het urencriterium van 1225 uur niet haalt), verlies je het recht op bijvoorbeeld de zelfstandigenaftrek.